Wijziging van de Kieswet gaat het kleine partijen moeilijker maken

Kop van Noord-Holland – Nu het stof is gedaald en alle Nederlandse gemeenten weer een nieuw college hebben is het Rijk druk bezig met het evalueren van de verkiezingen om te kijken wat er over vier jaar beter kan. Zo liet het kabinet bijvoorbeeld onderzoeken wat de motivaties zijn van de mensen die niet zijn gaan stemmen.

In een brief aan de Tweede Kamer laat minister Hanke Bruins Slot weten dat zij het proces in gang zet om de Kieswet zo aan te passen dat het niet meer mogelijk is om via reststemmen een raadszetel te krijgen zonder eerst de kiesdrempel gehaald te hebben. Al was deze wijziging een jaar eerder gekomen dan hadden Samen Actief in Den Helder en D66 op Texel nu geen plek in de raad gehad.

Bij de verdeling van de zetels na de gemeenteraadsverkiezingen wordt allereerst de kiesdeler vastgesteld. Dat gebeurt door het totaal aantal geldige stemmen te delen door het aantal raadszetels. Vervolgens wordt berekend hoe vaak een partij de kiesdeler heeft gehaald. Dat is het aantal zetels dat de partij vervolgens krijgt. Er blijven dan nog een aantal zetels over. Dit worden restzetels genoemd. Deze worden in gemeenten met 19 of meer raadszetels, zoals Den Helder, Hollands Kroon en Schagen, verdeeld op basis van het grootste gemiddelde: Het centraal stembureau kijkt welke partij het grootste gemiddelde aan stemmen per zetels zou hebben, indien de restzetel aan hen wordt gegeven. Bij gemeenten met minder dan 19 raadszetels, zoals Texel, wordt gekeken naar het grootste overschot: De partij die qua aantal stemmen het dichtste bij een volle zetel komt krijgt de restzetel.

Niet verplicht om de kiesdrempel te halen
Op dit moment is het bij alle verkiezingen, behalve die voor de Tweede Kamer, niet verplicht dat een partij eerst een volle zetel haalt voordat zij in aanmerking komt voor een restzetel. In kleine gemeenten, met minder dan 19 raadszetels, moeten partijen wel minimaal 75 procent van de kiesdeler hebben behaald. Ook kan je in die gemeenten slechts één restzetel ontvangen. Zo bemachtigde D66 op Texel afgelopen maart toch een plek in de raad, ondanks dat de democraten de kiesdeler niet haalden. In totaal werden 7.415 stemmen uitgebracht. Verdeeld over de 15 raadszetels betekent dat een kiesdeler van 494. D66 haalde slechts 381 stemmen: 77 procent van de kiesdeler. Dat betekent ook dat de partij met 11 stemmen minder geen zetel had gehad. Alle andere partijen haalden hun zetels ruimschoots binnen.

In Den Helder was er ook een partij die via een restzetel toch in de raad kwam: Samen Actief. Lijsttrekker Nico de Vos werd daar op voorkeursstemmen nog gepasseerd door Marinus Vermooten, waardoor Vermooten de partij nu in de gemeente vertegenwoordigt. Samen Actief kreeg in totaal 631 stemmen. De kiesdeler in Den Helder kwam met 20.367 uitgebrachte stemmen over 31 zetels op 652 uit. Te weinig voor een volle zetel, maar wel voldoende voor een restzetel. Er waren drie partijen die meededen aan de verkiezingen, maar niet genoeg stemmen haalden: Helders Geluid, Helder Onafhankelijk en Hart voor Vrijheid. De overige 11 partijen haalden allemaal makkelijk de kiesdrempel. De ChristenUnie had na de vier genoemde partijen de minste stemmen: 997. In Schagen en Hollands Kroon haalden alle partijen de kiesdrempel. In laatstgenoemde gemeente zijn er ook geen partijen die uiteindelijk met slechts 1 zetel in de raad kwamen. De lokale partij Wens4U Schagen en de SP Schagen scoorden respectievelijk slechts 47 en 69 stemmen boven de deler.

Nieuwe regels
Minister Hanke Bruins Slot heeft in een brief aan de Tweede Kamer laten weten dat er in totaal 89 partijen in 75 gemeenten een zetel hebben verkregen zonder de kiesdrempel te hebben gehaald. Het kabinet maakt zich zorgen om de toenemende versplintering: De bestuurbaarheid van gemeenten komt er volgens het Rijk mee onder druk te staan. Al in 1989 is volgens de minister uitgebreid gedebatteerd over het al dan niet in stand houden van de wijze waarop de restzetelverdeling bij de gemeenteraadsverkiezingen, de Provinciale Statenverkiezingen en de verkiezingen voor het Waterschap werkt: “De restzetelverdeling werd toen niet aangepast vanwege de te verwachten gevolgen voor kleine partijen, die hierdoor relatief lastiger een zetel zouden kunnen bemachtigen.” Het huidige lokale politieke landschap laat echter zien dat lokale partijen goed in staat zijn zichzelf op de kaart te zetten. Daarom werkt de minister nu aan een voorstel waarmee bij alle verkiezingen de eis gaat gelden dat een partij minimaal de kiesdeler aan stemmen haalt.

Met de nieuwe regels zouden bij gelijke uitslag zowel D66 Texel als Samen Actief uit Den Helder niet in de gemeenteraad komen. De zorgen om versplintering die de minister aanhaalt zijn vooral in Den Helder duidelijk terug te zien: Bij de afgelopen gemeenteraadsverkiezing deden al 15 partijen mee. Daarvan kwamen er dus 12 met minimaal 1 zetel in de gemeenteraad. Inmiddels zijn echter 2 partijen alweer afgesplitst: Fractie Pastoor en Fractie Bazen. Hierdoor zitten er nu 14 partijen in de Helderse gemeenteraad en gaat het totaal aan partijen rondom de verkiezingen van dit jaar naar 17. Daarbij komt dat er nog twee andere partijen zijn die al hebben aangekondigd mee te zullen doen met de gemeenteraadsverkiezingen van 2026: Forum voor Democratie en de SP. Mochten alle partijen dus mee gaan doen, worden de stemmen verdeeld over 19 partijen. De kans dat partijen de kiesdrempel halen wordt zo een stuk kleiner. Bruins Slot wil het voorstel eind dit jaar aan de Kamer voorleggen. De Provinciale Statenverkiezingen zijn al in maart volgend jaar. Dan zal de nieuwe regel nog niet gelden.