Den Helder 15 jaar na Uitwerkingsplan Stadshart: een kloppend hart is niet van steen

Den Helder – Zeestad CV/BV bracht op 23 april 2008 via een persbericht naar buiten: “Den Helder wordt bruisende maritieme stad”. Dit persbericht betrof het ontwerp van het Uitwerkingsplan Stadshart (UP), een uitgebreid plan om stedelijke vernieuwing in het centrum van Den Helder te ontwikkelen. Na een periode van demografische krimp voelde de gemeente zich genoodzaakt een plan te ontwikkelen om Den Helder weer op de kaart te zetten. Zeestad CV/BV is door de gemeente in werking gesteld en aangewezen als uitvoerder van dit plan.

Oorspronkelijk liep de looptijd van de exploitatie van Zeestad tot en met 2012, maar dat is later verlengd naar 2023. Deze deadline is inmiddels bereikt en we zijn 15 jaar verder, een mooi moment om te vragen: waar staat Den Helder nu? Wat is terechtgekomen van het Uitwerkingsplan Stadshart en wat juist niet?

Stadscentrum
Het Uitwerkingsplan gaf een duidelijk beeld van hoe Den Helder er vandaag de dag uit zou moeten zien. Een van de belangrijkste aspecten was dat Willemsoord deel zou gaan uitmaken van het stadscentrum van Den Helder, wat met de verplaatsing van de schouwburg en horecagelegenheden naar de Oude Rijkswerf deels is gerealiseerd. Andere speerpunten waren bijvoorbeeld het concentreren en versterken van het winkelgebied; het aanbieden van diverse woonmilieus; de aanleg van een stadspark tussen het station en Marsdiep; en het verbeteren van de stationszone met als middelpunt het nieuwe stadhuis op de plek van het oude postkantoor.

Dat laatste punt verraadt al dat niet alles precies volgens het UP verlopen is, nu het nieuwe stadhuis binnenkort zijn deuren opent in de gebouwen 66 en 72 op Willemsoord. Bij dit soort veranderingen speelde politiek tegengeluid vaak een rol. Het is de taak van Zeestad CV/BV geweest om ook in veranderende omstandigheden de focus te houden op stedelijke vernieuwing en daarbij in de geest van het Uitwerkingsplan te blijven werken.

Het plan
De urgentie voor stedelijke vernieuwing in Den Helder uitte zich in de bevolkingscijfers. Waar de stad in 2002 nog 60.081 inwoners telde, was dat aantal in 2007 al gedaald naar 58.222. De leegloop vond het meeste plaats onder 18- tot 34-jarigen, hoger opgeleiden en huishoudens met kinderen. Deze mensen vertrokken vooral naar Amsterdam, Alkmaar, Anna Paulowna en Schagen. Vandaar dat het Uitwerkingsplan Stadshart als doel opstelde dat Den Helder zich de komende jaren zou ontwikkelen tot een aantrekkelijke stad met een gevarieerd en eigentijds woningen- en voorzieningenaanbod, om de huidige bewoners en bedrijven blijvend aan de stad te binden en nieuwe bewoners en bedrijven aan te trekken. Om dit doel te bereiken gaf het Uitwerkingsplan precies aan wat er moest gebeuren, hoe dat moest gebeuren en wanneer.

De sleutel voor het succes van Den Helder in de toekomst was het thema van de maritieme stad, volgens de opstellers van het Uitwerkingsplan. Met andere woorden: Den Helder moest optimaal gebruik gaan maken van haar unieke ligging aan zee en de rijke historie die daarbij hoort. Essentieel is de verbinding tussen stadshart en zee en de natuurlijke menging van wonen en andere functies binnen dat gebied. Hierbij speelt de voormalige Rijkswerf Willemsoord een beslissende rol. In het Uitwerkingsplan wordt de plek dan ook een ‘troefkaart’ genoemd; hier kan Den Helder zich profileren als stad aan zee. De ligging en de monumentale bebouwing zouden een grote aantrekkingskracht hebben voor zowel bezoekers als nieuwe bewoners.

Fasering
Andere belangrijke pijlers van het Uitwerkingsplan zijn reeds genoemd. Het komt er op neer dat Den Helder een stad moest worden waar het goed wonen, werken en recreëren is. Voor de uitvoering van het plan is een onderscheid gemaakt tussen korte termijn, middellange termijn en lange termijn doelstellingen. Het UP beschrijft hoe al die deelprojecten via een doordachte fasering goed op elkaar aansluiten. Fase 1 zou worden opgeleverd in de periode 2008 tot en met 2010; fase 2 tussen 2011 en 2014 en fase 3 na 2014.

Verder hanteert het Uitwerkingsplan Stadshart een gebiedsvisie. Omwille van deze gebiedsvisie is het stadshart opgedeeld in zeven deelgebieden: winkelhart, stadspark, dijkbuurt, havenbuurt, grachtengordel, stadshart wonen en stationsomgeving. Per gebied is een totaalbeeld weergegeven van de ontwikkelingen die plaats moeten vinden in de desbetreffende omgeving.

Winkelhart
Om het winkelhart compacter te maken was in het UP het ‘haltermodel’ ontwikkeld: twee winkelconcentraties aan weerszijden van de Keizerstraat. Zeestad heeft dit haltermodel echter verlaten voor een concentratiemodel, “waarbij de Kroonpassage een van de cruciale plekken is”, vertelt Marichel Weel, sinds 1 december 2021 directeur-bestuurder van Zeestad. De reden voor het overstappen naar een concentratiemodel heeft te maken met het terugbrengen van de leegstand waar het winkelgebied mee te kampen heeft. Vooral het in 2015 wegvallen van de V&D heeft een grote leegte achtergelaten in het stadshart. Het oude warenhuis wordt nu opgevuld onder leiding van Woningstichting Den Helder/Helder Vastgoed BV, een ontwikkeling waar Zeestad enorm trots op is.

Ook de Kroonpassage zag steeds meer winkels leegstaan, zo vertrok in 2019 nog de H&M uit het overdekte winkelcentrum. Inmiddels heeft Zeestad CV/BV een ontwikkelovereenkomst gesloten met de eigenaar van de Kroonpassage. Een deel van het winkelcentrum zal door Zeestad worden gesloopt om plaats te maken voor een parkeerplaats en een plein, dat als aantrekkelijke nieuwe entree voor het stadshart moet functioneren. Het gedeelte dat overblijft, aan de Spoorstraat tegenover Halter Bellevue, is bestemd voor een supermarkt en winkelruimte. Op deze manier komt de ambitie voor een compact winkelhart een stapje dichterbij. Weel hoopt dit jaar de planologische procedure voor de herontwikkeling van de Kroonpassage te starten, zodat Zeestad in 2024 kan beginnen met slopen.

Gevelrenovatie
Bij het versterken van het winkelgebied heeft het gevelrenovatiefonds een belangrijke rol gespeeld. Eigenaren van panden gelegen aan de Keizerstraat, Beatrixstraat en gedeelte Spoorstraat konden zich aanmelden bij Zeestad om een bijdrage te krijgen voor het uitvoeren van gevelrenovaties. Dit project is erg succesvol geweest; in de eerste ronde hebben al 30 ondernemers hun gevel in het winkelhart op deze manier opgeknapt. Zo werken de gemeente en ondernemers effectief samen aan het creëren van een aantrekkelijk stadshart. Bovendien past de stijl van de nieuwe gevels goed bij de uitstraling van het bijgelegen foodstation Halter Bellevue, dat in 2020 opgeleverd is.

Het ambitieuze plan voor een lineair stadspark dat zich uitstrekt van het station tot aan de dijk werd merendeels positief ontvangen door de gemeenteraad. Een probleem was echter dat in die lijn een aantal losse gebouwen stonden, waaronder theater De Kampanje en de Bethelkerk. Door de verplaatsing van de schouwburg naar Willemsoord, kon het oude theater op het Bernhardplein makkelijk plaatsmaken voor het stadspark. Daarentegen werd de sloop van de Bethelkerk wel een probleem. Vanuit de gemeenteraad werd hier stevige kritiek op geleverd, de Stadspartij en de SP spraken in 2008 zelfs van kapitaalvernietiging.

Bethelkerk
Tot op de dag van vandaag staat de kerk nog op dezelfde plek, midden in het stadspark. De betrokken partijen zijn wel nog in gesprek over een mogelijke verplaatsing van de kerk. Voorzitter Frieda Lindeman vertelt dat voor de Bethelkerk alle opties nog open staan, die elk zorgvuldig in overweging worden genomen door de Protestantse Gemeente Den Helder. Zeestad benadrukt dat de keuze uiteindelijk bij de kerkgemeenschap zelf ligt. “Een stadspark maken is immers geen onteigeningsgrond”, zegt directeur Weel.

Hoewel de wandelpromenade nog wordt onderbroken door de Bethelkerk en de McDonalds (die onderdeel gaat worden van Halter Bellevue) loop je vandaag de dag gemakkelijk via het stadspark van het station naar Marsdiep. Vooral het Koningsplein is geheel parkachtig ingericht, inclusief ruime speelplaatsen. Ook het wonen aan het stadspark lijkt een geslaagd project, gezien inwoner Martha Mollema in het jaarverslag van Zeestad uit 2018. Zij vertelt daarin dat ze dolgelukkig is met haar appartement in het nieuwe woongebouw ‘De Zusters’ aan het stadspark op Julianaplein: “Vanaf ons riante terras vinden we het heerlijk om naar de mensen beneden ons te kijken. Wat dacht je van de watersproeiers, de ‘Lieverdjes’ in het park voor ons.”

Dijkbuurt
Naast wonen aan het park beschreef het Uitwerkingsplan Stadshart in de laatste fase ook de potentie voor wonen aan de dijk. De ambitie was om nieuwe doelgroepen van buiten de stad aan te trekken met een bijzonder woonmilieu, met zicht op zee. Volgens het UP, opgesteld door Zeestad CV/BV, zouden er daarom appartementengebouwen aan de dijk moeten komen. Aan de grachtzijde zou het oude profiel van de grachtengordel worden teruggebracht, door de Kanaalweg te herinrichten als eenrichtingsweg. Het verkeer in tegenovergestelde richting gaat dan over de boulevard op de dijk. Echter, na een rondje door de dijkbuurt valt te concluderen dat nog niets van deze plannen is uitgevoerd. Hoe kan dat?

Marichel Weel legt uit dat de originele plannen voor hoogbouw aan de dijk hebben plaatsgemaakt voor het project Dijkkwartier: een verbreding van de bestaande dijk, wat de ondergrond moet vormen voor een woonwijkje met huur- en koopwoningen. Het gaat om zowel woningen in de sociale sector als met middenhuur. Ook de koopwoningen worden in verschillende prijsklassen gebouwd. “Op deze manier kan Den Helder de laatste stap zetten om daadwerkelijk een stad aan zee te worden, in plaats van een ‘stad achter flats’ en een heel select gezelschap dat iets heeft aan dat uitzicht”, vertelt de directeur van Zeestad. De voorbereidingen voor project Dijkkwartier zijn op dit moment in volle gang.

Havenbuurt
In het Uitwerkingsplan Stadshart was de ambitie voor Willemsoord het grootst. De verplaatsing van theater De Kampanje van het Bernardplein naar Willemsoord in 2015 was iets later dan gepland, maar symboliseert de ambitieuze transformatie van de Oude Rijkswerf. In 2019 is ook de nachthoreca van de Koningstraat verhuisd naar het nieuwe horecaplein ‘De Werf’ op Willemsoord. Hoewel de natte horeca hier een mooie plek heeft, vindt de voorzitter van de Koninklijke Horeca Nederland afdeling Den Helder, Ron Ippen, dat Zeestad niet op de juiste manier is omgegaan met de horecaondernemers. “Het plan werd gepresenteerd en daarna werden pas gesprekken met ondernemers gevoerd”, weet Ippen zich te herinneren. De voorzitter van de horecavereniging had dit graag anders gezien.

“Zo gebeuren er nu ook dingen waar ondernemers het niet mee eens zijn, maar die Zeestad uitvoert omdat het in het Uitwerkingsplan staat”, vertelt Ippen. Daarmee doelt hij op de ontwikkeling van de Kleine Werf, waar Zeestad CV/BV meer horecagelegenheden plus een hotel wil bouwen. De horecavereniging heeft hier een second opinion onderzoek over laten uitvoeren, die aantoont dat er onvoldoende marktruimte is voor de realisatie van een hotel op Willemsoord. Ook Henk Mosk van D66 is kritisch over dit uitbreidingsplan van Zeestad: “We zullen er voor moeten waken dat het niet al te grootschalig wordt, want het is nu al heel moeilijk qua parkeren, verkeer, veiligheid, et cetera.”

In de ogen van Zeestad is Willemsoord echter veel meer dan een parkeergelegenheid en liggen nog veel mogelijkheden in het gebied. Directeur Marichel Weel ziet juist dat steeds meer ondernemers zich willen vestigen op de Oude Rijkswerf. Bovendien draaien critici vaak bij als het eindresultaat van de projecten eenmaal zichtbaar is. Zo erkent Henk Mosk: “Wat betreft het stadhuis en het stadskantoor: we waren het er niet mee eens, maar het wordt prachtig.” Ook de ontwikkeling van de schouwburg, waar hij immers altijd voorstander van is geweest, vindt Mosk fantastisch. Desalniettemin zegt de D66-er dat Zeestad moet oppassen dat het niet in een noodgang doorgaat. “De ontwikkelingen moeten gematigd zijn en passen binnen het nautische karakter van Willemsoord.”

Grachtengordel en stadshart wonen
In het Uitwerkingsplan werd ook wonen op Willemsoord als optie beschouwd, maar hier is door alle partijen van afgezien. Als alternatief is het wonen aan de grachtengordel een stuk aantrekkelijker geworden in de afgelopen vijftien jaar. Het Molenplein, dat direct tegenover het monumentale Willemsoord ligt, heeft met het project ‘Over het Wad’ opnieuw gestalte gekregen in de vorm van 10 herenhuizen, 29 appartementen en 5 maisonnettes. Daarnaast zijn de bewoners van Ten Anker in 2017 naar het nieuwe woonzorgcomplex Dyckzicht aan het Molenplein verhuisd, dat 27 appartementen telt. Andere nieuwbouwprojecten die het Uitwerkingsplan Stadshart voor ogen had in de grachtengordel zijn ook succesvol uitgevoerd. Zo heeft Woningstichting Den Helder het project ‘Melkfabriek’ ontwikkeld, bestaande uit vijf grondgebonden koopwoningen aan de Westgracht/Molenstraat.

Ook in het deelgebied ‘stadshart wonen’ zijn (logischerwijs) behoorlijk wat nieuwe woningen gebouwd en nog meer staan al in de steigers. Vooral het gebied Koningstraat-Spoorstraat is een indrukwekkende transformatie ondergaan. Door de verplaatsing van de nachthoreca naar Willemsoord is de omgeving nu hoofdzakelijk bestemd voor wonen. Op dit moment is Helder Vastgoed BV druk bezig met het bouwen van tien nieuwbouwwoningen aan de Koningstraat, waarvan er al zeven verkocht zijn.

Stationsomgeving
De grootschalige herinrichting van het stationsgebied is een van de eerste projecten uit het UP die succesvol en volledig is afgerond, dit was in juni 2017. Dat was geen makkelijke opgave, omdat het station tijdens de werkzaamheden bereikbaar moest blijven. Auto’s, bussen, fietsers en voetgangers moesten zich veilig door het gebied kunnen bewegen. Toch is het creëren van een nieuwe stationslocatie in korte tijd gerealiseerd. Hiermee is de omgeving zowel groener als overzichtelijker geworden. Wie uit het station komt, ziet nu gelijk welke looproute hij moet nemen om het stadspark in te gaan of om bij de winkels te komen.

In het oude postkantoor – naast het station – worden op dit moment negen luxe woningen gebouwd, terwijl deze locatie in het Uitwerkingsplan bestemd was voor het nieuwe stadhuis. De meeste Jutters zullen nog wel weten dat de locatie van het stadhuis een behoorlijk hoofdpijndossier is geweest voor de gemeente. Hoe is Zeestad omgegaan met politieke onrust omtrent bepaalde plannen uit het UP, zoals in dit geval het stadhuis? Marichel Weel vertelt dat de werkwijze van Zeestad CV/BV altijd is geweest: “Oké, dit niet, maar wat dan wel? En hoe dan wel?” Kortom: proactief zijn, op zoek naar oplossingen en tegelijkertijd zoveel mogelijk “in de geest van” het UP blijven werken om de doelstellingen te bereiken. Nu het stadhuis officieel huisvesting zal vinden op Willemsoord en het postkantoor wordt ingevuld met woningen, worden twee vliegen uit het UP in één klap geslagen: het aanbieden van diverse woonmilieus en Willemsoord aan het stadshart verbinden.

Sociaal en cultureel programma
Als aanvulling op en in samenhang met de fysiek-ruimtelijke vernieuwing van de stad bevat het Uitwerkingsplan ook een sociaal en cultureel programma. Zo’n programma werd nodig bevonden om het slechte imago dat Den Helder de voorgaande jaren had opgebouwd (wat zich uitte in de dalende bevolkingscijfers) een boost te geven, zodat Den Helder weer een plek voor iedereen wordt om fijn te wonen. Levendigheid bestaat immers niet alleen uit het huisvesten van bepaalde voorzieningen, zoals een bibliotheek of schouwburg. Zo staat in het Uitwerkingsplan Stadshart: “Een kloppend hart is niet van steen.”

In het UP zijn in totaal acht projectvoorstellen uitgewerkt als onderdeel van dit programma. Eén van die voorstellen was om de programmering van culturele evenementen naar een hoger niveau te tillen. Dat zou het stadshart verlevendigen, de uitstraling van Den Helder versterken én een bijdrage leveren aan de maatschappelijke activering van inwoners. Ook zou dit aantrekkingskracht uitoefenen op mensen van buiten de stad. Zeestad CV/BV heeft hier deels invulling aan gegeven door bijvoorbeeld het stimuleren van evenementen als Helder Licht of het ontwikkelen van de maritieme Marsdieproute.

Overlast
Voor het creëren en behouden van een veilig, levendig en kindvriendelijk stadshart moest ook het probleem van overlast door dak- en thuislozen, alcoholisten en drugsverslaafden in Den Helder worden aangepakt. Aangezien de ijssalon Gelateria Bella Gioia aan het Julianaplein recentelijk nog zijn deuren sloot vanwege dit soort overlast, valt hier nog een flinke slag te slaan. Maaike Carlebur, procesmanager voor Stelling Den Helder bij Zeestad CV/BV, vertelt dat Zeestad met de middelen die het heeft zeker zou willen bijdragen aan het verminderen van deze overlast. “Denk bijvoorbeeld aan het plaatsen van extra verlichting. Door hierover in gesprek te gaan met de gemeente en de Woningstichting is Zeestad bereid een deel van de overlast proberen te verhelpen”, zegt Carlebur.

Nu is de hamvraag: is het hart van Den Helder sneller gaan kloppen door alle uitgevoerde projecten in de afgelopen vijftien jaar? Van de bevolkingscijfers is dit in ieder geval niet af te lezen; op 1 januari 2022 telde gemeente Den Helder 56.334 inwoners. Ondanks een afzwakking van het tempo waarmee de bevolking afneemt, is nog steeds sprake van een negatieve verhuisbalans. Dat betekent dat Den Helder nog steeds meer mensen verliest dan aantrekt. Desalniettemin merkt Marichel Weel dat onder de inwoners van Den Helder veel enthousiasme en betrokkenheid heerst omtrent de stedelijke vernieuwing. Zo vertelt de directeur van Zeestad dat inloopavonden voor nieuwe projecten in het stadshart vaak honderden bezoekers trekken.

Toekomstige rol Zeestad CV/BV
De looptijd van de exploitatie van Zeestad CV/BV om het UP uit te voeren eindigt op 31 december 2023. Om die reden heeft de gemeenteraad op 28 februari 2022 een vergadering gehad over de inzet van Zeestad in de toekomst. Hoewel het merendeel van de raad het eens was over de grote bijdrage van Zeestad aan de ontwikkeling van Den Helder, klonken er ook een aantal negatieve geluiden tijdens de vergadering. Zo bepleitte Dolf Salverda van Stadspartij Den Helder: “Zeestad CV/BV eindigt op 2023 en is met deze presentatie naar onze mening op zoek naar bestaansrecht en zorgt dat ze wat in haar portefeuille geschoven krijgt.” Ook commissielid Richard de Graaf van GroenLinks stelde namens zijn fractie de vraag: “wat is de meerwaarde van Zeestad?”

Wat Marichel Weel betreft is de meerwaarde van Zeestad het feit dat zij los staat van de politiek en daardoor volledige focus kan houden op het doel: stedelijke vernieuwing. Een gemeenteraad ziet er elke vier jaar anders uit, waardoor gebiedsontwikkeling ingewikkelder wordt en langer duurt. “Zeestad CV/BV is iets wat los van politieke stemmingmakerij doorgaat met zijn taak”, zegt Weel. De directeur hoopt deze taak te mogen blijven uitvoeren. Bovendien is Zeestad nog niet klaar; er lopen nog een aantal grote projecten die sowieso niet voor 2024 klaar zijn.

Over de voortzetting van Zeestad CV/BV wordt later dit jaar een besluit genomen door de gemeenteraad van Den Helder.